Duurzaamheid bestaat niet!

Duurzaamheid bestaat niet!? Nee, duurzaamheid bestaat niet, betoog ik. Waarom, zul je je afvragen, bestaat een woord niet dat steeds meer mensen gebruiken? Precies daarom:  omdat het te pas en te onpas gebruikt wordt, en het meer een modewoord is geworden dan een begrip met een inhoudelijke betekenis. Vanuit het ontstaan van het begrip duurzame ontwikkeling stappen we naar het nu, om te kijken wat de invloed van het woordgebruik op onze maatschappij is.

Geschiedenis

Met de publicatie van Our Common Future in 1987 is het concept duurzame ontwikkeling geboren. Hierin wordt duurzame ontwikkeling gedefinieerd als ‘ontwikkeling die tegemoet komt aan de behoeften van de huidige generatie, zonder de behoeften van toekomstige generaties te beperken.’ Hier gaat het echter over duurzame ontwikkeling, en niet noodzakelijk over duurzaamheid.

People-planet-profit

In 1994 werd het concept triple bottom line geïntroduceerd door John Elkington. Zijn drie pilaren van duurzame ontwikkeling, people planet en profit, zijn later vooral visueel weergegeven als drie cirkels, waarbij de kleine overlap tussen de cirkels het stukje duurzaam is. Helaas worden de cirkels door deze manier van visualiseren vaak verkeerd uitgelegd. Veel bedrijven (en ook overheden en burgers) zien de drie concepten niet als triple bottom line, met minimumeisen in de drie categorieën. Zij zijn in plaats daarvan van mening dat er binnen een domein (voorbeeld: economisch) ook een stukje overlap moet zijn met de andere twee domeinen (sociaal en ecologisch) om duurzaam te presteren. Dat betekent feitelijk dat er dus een groot deel van de economische ontwikkeling geheel los staat van het sociale en het ecologische domein.

Een betere visualisatie, die echter veel minder bekend is, is met drie cirkels binnen elkaar: economische ontwikkeling is mogelijk binnen de sociale randvoorwaarden (menselijke waardigheid, arbeidsomstandigheden).Deze sociale randvoorwaarden kunnen alleen bestaan binnen de ecologische randvoorwaarden (de fysieke beperkingen van onze planeet). Ontwikkeling volgens dit model is de enige manier van ontwikkelen die we op de lange termijn door kunnen zetten. Hierbij gaat het niet om het zoeken van een balans tussen de drie elementen, maar is het mogelijk om economische winst te maximaliseren binnen de gegeven randvoorwaarden.

Definitie

Die ontwikkeling op de lange termijn is slechts één van de definities die duurzaam heeft. Duurzaamheid staat zelfs niet in het woordenboek. Ik citeer uit de Van Dale:

duur·zaam (bijvoeglijk naamwoord, bijwoord) 1 lang durend 2 weinig aan slijtage of bederf onderhevig 3 het milieu weinig belastend

Wat leiden we nu eigenlijk af uit deze definitie? Dat het woord duurzaam drie verschillende betekenissen heeft, die niet veel met elkaar te maken hoeven te hebben. Dat kan leiden tot flinke verwarring in het dagelijks gebruik, en dat zien we overal om ons heen. Ik geef enkele citaten en zal proberen mogelijke betekenissen af te leiden, die vaak naast elkaar worden gebruikt.

Duurzame energie -> Energie van bronnen die niet uitputtelijk zijn? Of CO₂-arme energieproductie zoals kernenergie? Wel of geen waterkrachtenergie, die CO₂-arm is maar wel ecosystemen verstoort?

Een duurzaam huis -> Een energiezuinig of zelfs energieneutraal huis? Een huis met goede isolatie of zonnepanelen? Een huis waarvan de bouwmaterialen weer hergebruikt kunnen worden?

Duurzaam voedsel -> Lokaal voedsel? Biologisch voedsel? Vegetarisch voedsel? Of nog iets anders?

Duurzame economische groei -> Economische groei op de lange termijn? Gestage economische groei? Economische groei die rekening houdt met de beperkingen van de leefomgeving waar we in leven?

Tot slot de (wat mij betreft) meest vage, die het misbruik van duurzaamheid het beste weergeeft: “Ontwikkeling naar duurzaamheid.” Wat is duurzaamheid hier? De momenteel veelgebruikte balans tussen people, planet en profit, waarvan we hierboven aantoonden dat die eigenlijk niet houdbaar is op de lange termijn? Een wereld waarin we optimaal gebruik maken van grondstoffen en energie? Een wereld waarin iedereen op een prettige manier met elkaar samenleeft, zodat we ons langdurig goed voelen?

Duurzaamheid bestaat niet

Het bijvoegelijk naamwoord duurzaam wordt steeds meer een modewoord waarover iedereen mee wil en kan praten.  Vanuit het niets is het ontwikkeld tot een kapstokbegrip, waaraan veel verschillende ontwikkelingen worden opgehangen die er amper mee te maken hebben. Omdat steeds meer bedrijven en organisaties zich willen onderscheiden als duurzaam, neemt voor hen de noodzaak om het woord breder in te zetten steeds verder toe. Die wens tot het gebruik van modewoorden komt direct voort uit onze consumptiemaatschappij, waarin organisaties met elkaar concurreren om zoveel mogelijk producten en diensten te verkopen. En om de consument een feel-good gevoel te geven maken bedrijven die producten en diensten duurzaam.

Ik voorspel dat in de komende jaren het woord duurzaam steeds meer gebruikt gaat worden (ja, nog meer dan nu), net zolang tot iedereen wel iets duurzaams doet en we als maatschappij daardoor het beeld hebben dat we ontzettend duurzaam zijn – wat dat ook moge betekenen. Dat denkbeeld zorgt ervoor dat we inherent blijven vasthouden aan ons bestaande gedrag en onze bestaande consumptiepatronen, waardoor de echte duurzame ontwikkeling verder weg is dan ooit tevoren.

Duurzaamheid bestaat niet: het staat niet in de Van Dale en betekent niets. De  term duurzame ontwikkeling is wel een helder gedefinieerd begrip en daardoor is de betekenis ook helder. Het bijvoegelijk naamwoord duurzaam is daarentegen in praktisch alle andere gevallen een modewoord geworden met een enorme variëteit – en daardoor onduidelijkheid – aan betekenissen. Zelf gebruik ik duurzaam en duurzaamheid in ieder geval nooit meer. Ik zeg wat ik bedoel: energieneutraal, gericht op de lange termijn, recyclen, hernieuwbaar, fairtrade… Alleen door al deze elementen te combineren en op álle vlakken actie te ondernemen, komen de in de buurt van de duurzame ontwikkeling waar het allemaal om begonnen is.