Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet…

Om effectiever campagne tegen klimaatverandering te voeren, moeten we onze boodschap aanpassen aan wat voor onze gesprekspartner belangrijk is, betoogde ik eerder. Maar hoe weet je nou precies wat voor iemand belangrijk is? Met sociaal wetenschapper Annick de Witt duiken we tijdens het tweede college van de reeks ‘Psychologie voor Duurzaamheid’ van de Impact Academy dieper in op verschillende wereldbeelden die mensen erop na houden.

Hoewel we allemaal in dezelfde wereld leven, nemen we deze toch anders waar. Niet alleen door lichamelijke verschillen, zoals kleurenblindheid, ook op psychologisch niveau zijn er allerlei mechanismen waardoor we selectief waarnemen. Eén van deze mechanismen is ons wereldbeeld: een kader met antwoorden op essentiële levensvragen, maar ook op vragen als “hoe moeten we reageren op klimaatverandering?”. Inzicht in de kernwaarden van de verschillende wereldbeelden biedt handvatten om iedereen aan te spreken met onze klimaatcampagnes. De Witt onderscheidt vier wereldbeelden en benoemt de bijbehorende krachtpunten en valkuilen ten aanzien van klimaatverandering.

Traditioneel wereldbeeld

Het traditionele wereldbeeld was dominant tot de Tweede Wereldoorlog. Conservatieve waarden, gebaseerd op dogma en traditie, staan centraal. Valkuilen voor klimaatverandering zijn mens-natuur dualisme, conformisme (aan de vervuilende status quo) en het tegenhouden van wetenschappelijke ontwikkeling. De kracht van dit wereldbeeld zit hem in waarden als eenvoud, reflectie en gemeenschap.

Modern wereldbeeld

In de jaren ’50 veranderde de focus van religie naar welvaart, met empirische wetenschap als nieuwe objectieve waarheid. Belangrijke waarden van het moderne wereldbeeld zijn hedonisme, status en vrijheid. Valkuilen voor het milieu zijn dan ook materialisme, onverschilligheid en fixatie op technologische oplossingen voor klimaatverandering. Sterke punten zijn kritische rationaliteit, ondernemersdrang en omarming van de wetenschap.

Postmodern wereldbeeld

Als reactie op de leegte in het modernisme verschoof de focus in de jaren ‘70/’80 van welvaart naar welzijn, met veel aandacht voor sociale rechtvaardigheid en milieu. Typisch voor het postmoderne wereldbeeld is het ouderwetse milieuactivisme: kritisch, maar ook negatief. Het gebrekkige vermogen om met andermans interesses te verenigen kan leiden tot polarisatie. Krachtpunten daarentegen zijn de kritische houding jegens gevestigde belangen, de wens om het publiek te mobiliseren en de politieke strijd aan te gaan.

Integratief wereldbeeld

Het integratieve wereldbeeld is ook idealistisch en ambitieus, maar heeft als doel om te synthetiseren in plaats van polariseren. Dit wereldbeeld denkt groot en globaal, waarbij integratie en vereniging essentieel zijn. Dit is krachtiger dan de transformatieve, postmoderne oplossingen. Een valkuil is echter dat de complexiteit van deze visie kan leiden tot krachtverlies.

Volgens De Witt is het doel van deze wereldbeelden niet om iemands visie te veranderen, maar om de diverse kwaliteiten te benutten en klimaatcommunicatie toe te spitsen op de verschillende kernwaarden. We sluiten het college dan ook af met een gespreksoefening, waarbij we proberen om empathisch te luisteren naar onze gesprekspartner, een bekende pijler uit geweldloze communicatie. Wat mij betreft zat daar uiteindelijk de kracht van dit college: door met open houding te luisteren kun je ontdekken wat voor je gesprekspartner belangrijk is. Dit maakt een integratieve aanpak van klimaatverandering mogelijk, waarbij iedereen zich gehoord voelt.

Na afloop van de lezing blijf ik toch met wat vragen zitten. Als een wereldbeeld is ontstaan als reactie op een leegte in het vorige, impliceert dit model dan niet dat elk wereldbeeld superieur is aan het voorgaande? De Witt benadrukt nogmaals dat het erom draait om rekening te houden met de verschillende wereldbeelden die er zijn, niet om iemands wereldbeeld te veranderen. Maar komt de roep om rekening te houden met alle verschillende wereldbeelden niet al per definitie voort uit het integratieve wereldbeeld?

Het integratieve wereldbeeld doet mij vooral denken aan de huidige generatie millennials. Beschrijft De Witt niet gewoon generationele verschillen? Bovendien betwijfel ik of iedereen te categoriseren is in één van deze vier wereldbeelden. Zo impliceert het postmoderne wereldbeeld dat mensen die in de jaren ‘70/’80 geboren werden allemaal diehard milieuactivisten zijn, of zijn blijven hangen in een materialistisch of confessioneel wereldbeeld. Dat lijkt mij tekort doen aan individuele verschillen.

Als ik de online test doe, komt er bij mij geen eenduidig wereldbeeld uit. Niet zo gek, want de stellingen zijn niet altijd rechtlijnig: het tweede deel van de zin spreekt soms het eerste deel van de zin tegen, waardoor het lastig kiezen is. Natuurlijk kan het meetinstrument worden aangepast, maar dat neemt mijn twijfel over dit model niet weg: geeft deze indeling van wereldbeelden zo goed mogelijk de werkelijkheid weer, of moet de werkelijkheid zich schikken om in dit model te passen? Bovendien zijn er ook andere theorieën over wereldbeelden, zoals het framework van de Vries & Petersen. Volgens mij beschrijft hun theorie beter waarom mensen anno 2016 waarde hechten aan verschillende belangen.

Toch neem ik ook uit dit college nuttige inzichten mee. Zo kan ik nu meer begrip opbrengen voor (milieu-)activisten met een sterke gepolariseerde mening, waar zij anderen ook van willen overtuigen. Zelf voel ik die overtuigingsdrang niet zo, ik wil gewoon dat menselijk gedrag verandert – die overtuigingen volgen dan vanzelf wel. Volgens mij kan dat het beste door met alle betrokken actoren om de tafel te gaan zitten, waarbij ik de lat dan heus graag hoog leg. Toch denk ik dat het goed is dat er idealisten zijn die een tegengeluid laten horen, maar persoonlijk kan ik als connector meer betekenen voor effectieve outreach dan wanneer ik, koste wat het kost, me zou inzetten om mijn eigen standpunten te verkondigen. Is dit mijn persoonlijke voorkeur? Mijn wereldbeeld? Mijn generatie? Of gewoon activisme anno 2016?

Hoe denk jij over deze wereldbeelden van De Witt? Herken je jezelf in een wereldbeeld, of juist helemaal niet?

Meer lezen?

• Deze poster geeft meer uitleg over de wereldbeelden van Hedlund-de Witt
• Crompton & Kesser (2010). Human identity: a missing link in environmental campaigning. Science and policy for sustainable development. Link
• Lees meer over geweldloze communicatie, een bruikbare gespreksmethode in activisme en andere situaties waarin de spanningen hoog oplopen.