Kunstje, kunde, kunst: retorica in het klimaatdebat

Ethos, pathos, logos: van deze drieslag heb je misschien weleens gehoord. De wapens van de retorica in de strijd om overtuigend te spreken en schrijven. Met de lessen van de retorica ontmasker je de metafoor in de vorige zin (‘wapens in de strijd’ als ‘de middelen in een debat’) en de polyptoton in de titel (een woord in verschillende verbogen of vervoegde vormen herhalen), allebei stijlfiguren. Duizelt het je al? Geen zorgen, als nieuwe redacteur van DuurzameStudent.nl én student argumentatie en retorica ga ik het jullie uitleggen in mijn artikelen. En dan vooral wat jíj als duurzame student wilt weten: Hoe overtuig je je vrienden dat ze in actie moeten komen tegen klimaatverandering? En hoe stuurt de retorica het klimaatdebat?

Deze week: Waarom heb je meer dan alleen goede argumentatie nodig om te overtuigen tot klimaatactie? Een sneltreinreis (wel zo duurzaam) door de geschiedenis van de retorica: van het oude Griekenland waar Aristoteles met zijn drie musketiers ethos, pathos en logos al zag dat er meer is dan logische argumentatie in een debat, tot de moderne wetenschapswereld, waar nog steeds gebalanceerd wordt tussen ratio en de realiteit.

Door: Emma van der Deijl

Klimaatverandering leidt tot natuurrampen?

‘Werd orkaan Irma door klimaatverandering veroorzaakt?’ ‘Zijn de overstromingen in Bangladesh een gevolg van de opwarming van de aarde?’ De vraag naar een causaal verband tussen natuurrampen en klimaatverandering is favoriet onder journalisten. Aan welke eisen causale argumentatie moet voldoen om redelijk genoemd kan worden, wordt in de argumentatieleer bestudeerd. Een korte how-to: maak een argumentatieschema met standpunt, argument en inferentie en vel je oordeel. Is dit causale argument redelijk of drogredelijk?

De meeste (klimaat)wetenschappers zullen concluderen dat er geen direct causaal verband is gevonden tussen klimaatverandering en de desbetreffende natuurramp. Klimaatverandering is een descriptieve term die beschrijft dat het klimaat verandert. Een natuurramp zou vaak niet gebeurd zijn zonder klimaatverandering, maar dat ik niet hetzelfde als zeggen dat klimaatverandering de natuurramp veroorzaakte. Wat de ramp wel veroorzaakte, is een combinatie van warme lucht, hoge/ lage drukgebieden, een toename van energie in de atmosfeer etc. Door klimaatverandering is de waarschijnlijkheid op het voorkomen van deze omstandigheden wel (flink) vergroot.

Conclusie van een rationeel getrainde klimaatwetenschapper aan de journalist: nee, er is geen direct causaal verband  tussen deze natuurramp en klimaatverandering.

Oh, die verderfelijke retorica

Heel goed, zouden Socrates en Plato zeggen. Retorica is volgens hen alleen verdedigbaar als instrument voor waarheidsvinding. Maar als klimaatwetenschappers blijven zeggen dat er geen causale relatie tussen natuurrampen en klimaatverandering is, hoe overtuigen ze de journalist er dan van dat klimaatverandering wél een (al dan niet direct) effect op de planeet heeft? En dat we nú in actie moeten komen? Deze rationele houding lijkt niet echt goede reclame voor kamp-klimaat, of wel?

Gelukkig geeft de retorica meer hulplijnen: naast argumentatie beschrijft het ook andere, minder rationele technieken om te overtuigen. De sofisten, rondtrekkende retorici in de zesde en vijfde eeuw v.C., waren daar meesters in. Zij maakten er een sport van een publiek van elk standpunt te kunnen overtuigen. Het ging niet meer om waarheidsvinding: gelijk hebben vonden ze zelfs onmogelijk; gelijk krijgen was het hoogst haalbare.

De liefde van Plato en Socrates voor de waarheid was niet verenigbaar met de ‘kunstjes’ van deze verderfelijke retorica. Ze beschuldigden de de sofisten ervan ‘wat recht is krom te praten’. In het taalgebruik van vandaag heeft ‘retorica’ en ‘retoriek’ nog steeds deze negatieve connotatie. Het gaat dan over een holle, bombastische stijl, over overtuigen met misleidende trucs en het manipuleren van het publiek.

Balanceren tussen ratio en realiteit met ethos, pathos en logos

Aristoteles nam in zijn Ars Rhetorica een middenweg tussen de rationele argumentatie van Plato en Socrates, en de minder rationele middelen van de sofisten. Hij beschreef de ideale situatie die Plato en Socrates voor ogen hadden: een betoog met alleen standpunten en argumenten. De praktijk is anders, zag hij. Zijn retoricahandboek schreef hij daarom niet voor de ideale, maar voor de reële situatie. Hij introduceerde de drie middelen van overtuiging: naast logos (argumentatie) beschreef hij  ethos (het karakter van de spreker) en pathos (de emoties die je opwekt).

In de middeleeuwen werd het bombaste imago van de retorica weer (net als door de sofisten) versterkt en logos verdween stilletjes uit de retorica. Tot in de vorige eeuw waren de logica en de retorica twee verschillende wetenschapswerelden. Maar sinds enkele decennia bekijkt de argumentatietheorie die de pragma-dialectiek heet hoe taalgebruikers argumentatie in de praktijk gebruiken. Met het begrip strategisch manoeuvreren laat de theorie zien dat taalgebruikers steeds de balans zoeken tussen redelijke én effectieve argumentatie. Ratio én realiteit; ethos, pathos én logos dus. Hoera, de kunde van de retorica in ere hersteld en de drie musketiers herenigd!

Dus, wat zegt de klimaatwetenschapper?

Terug naar het klimaat: hoe verdedigt de klimaatwetenschapper zich bij de vraag naar causatie tussen een natuurramp en klimaatverandering? Als klimaatwetenschappers de journalisten willen overtuigen van de invloed van klimaatverandering op onze planeet zonder in onredelijkheid te vervallen, zal alleen logos niet genoeg zijn. Mensen zijn irrationele wezens, dus hulp van pathos en ethos is heel welkom. Bijvoorbeeld zo:

1. Hulp van logos, leg uit welk verband wél is aangetoond: “Hoewel je niet kan zeggen dat klimaatverandering leidt tot deze ramp, zou deze ramp zonder het effect van klimaatverandering niet hebben plaatsgevonden”
2. Hulp van ethos, het kan geen kwaad je titel te laten vallen (of die van een ander): “Als professor in de klimaatwetenschap heb ik in mijn onderzoek gezien dat….” “Klimaatexperts zeggen dat…”
3. Hulp van pathos, speel in op emoties: “Dit slachtoffers van de storm is zijn hele bestaan kwijt, deze familie is uit elkaar gescheurd, elke invloed van klimaatverandering is dan toch te veel?”

Dit retorische advies is natuurlijk niet alleen voor klimaatwetenschappers. De volgende keer dat jij hoort dat iemand het causale verband tussen natuurrampen en klimaatverandering bekritiseert weet je wat je te doen staat!

Emma is een nieuwe redacteur op duurzamestudent.nl en zal (vooral) gaan schrijven over retorica en argumentatie in het klimaatdebat. Wil je meer weten over hoe taal het klimaatdebat stuurt? Volg dan haar blogs!