‘Kantelpunt’ in het klimaatdebat: de vele gezichten van de metafoor
Ontmoet de dramaqueen van het klimaatdebat: het kantelpunt (of ‘tipping point’). Wil je de hoge noodzaak van klimaatactie benadrukken? Heeft je argumentatie over klimaatverandering extra kracht nodig? Dan is het kantelpunt je beste troef. Metaforisch gebruik van deze term leent zich fantastisch om de drastische, onomkeerbare en gevaarlijke effecten van klimaatverandering te beschrijven.
Journalisten en en wetenschappers gingen je voor: onderzoekers zagen dat zij deze term door de jaren heen veelvuldig gebruikten in verband met het onderwerp klimaat (Van der Hel, Hellsten & Steen, 2018). Het kantelpunt kreeg in die tijd vele gezichten: van een retorisch middel tot een theoretisch concept. Tijd voor opheldering: Wat is een kantelpunt precies? En hoe wordt het woord kantelpunt ingezet als metafoor in het klimaatdebat?
Door: Emma van der Deijl
Wat is een kantelpunt?
Het kantelpunt is een verschijnsel waarin “een toestand van een stabiel evenwicht naar een nieuwe evenwichtstoestand verplaatst die kwalitatief ongelijk (en typisch slechter) is ten opzichte van de eerste” (ibid). Dat wordt duidelijker met een voorbeeld: een stoel die kantelt en het zwaartepunt passeert valt op de grond, net zoals bijvoorbeeld een glas water. Deze verandering gebeurt niet uit eigen beweging: er is kracht nodig om ze omver te werpen, bijvoorbeeld van mensen, schokken of aardbevingen.
Metaforen 1.0
Het verschijnsel van een kantelpunt kan nu ingezet worden om het complexe klimaatsysteem uit te leggen. Dat is hoe metaforen werken: kennis van concrete zaken wordt gekoppeld aan kennis van abstracte, complexe zaken. Een metafoor bestaat daarom uit een brondomein (hier: de fysieke omgeving waarin concrete zaken kantelen en vallen) en het gekoppelde doeldomein (hier: klimaatverandering in het algemeen, smeltende ijskappen of toename van broeikasgassen).
De carrière van de metafoor: van actief naar conventioneel
Een metafoor maakt complexe onderwerpen niet alleen begrijpelijker, maar kan deze ook beïnvloeden. Stuurt de kantelpuntmetafoor bijvoorbeeld onze gedachten over klimaatverandering? Daarvoor maken we een verschil tussen een actieve metafoor en een conventionele metafoor. In een actieve metafoor zorgt het kantelpunt dat we aan het doeldomein (klimaat) denken in termen van het brondomein (fysieke kantelpunten). In een conventionele metafoor wordt de gedachte aan het brondomein niet meer opgeroepen, maar wordt direct de aan het doeldomein gerelateerde contextuele betekenis opgeroepen: “een tijd waarin belangrijke gebeurtenissen gaan gebeuren, die je niet meer kunt veranderen”. De meeste metaforen veranderen over de tijd van actief naar conventioneel. Van der Hel, Hellsten & Steen (2018) deden onderzoek naar de carrière van de kantelpuntmetafoor.
Een kleine geschiedenis van de kantelpuntmetafoor in vier episodes
Het kantelpunt als metafoor werd in 2005 geïntroduceerd in de klimaatwetenschap om publiek en de wetenschap te waarschuwen voor abrupte en mogelijk onomkeerbare veranderingen in het klimaatsysteem. Intussen namen journalisten de metafoor over. Zij schreven over de kantelpuntmetafoor als wetenschappelijk concept. Opvallend: pas nadat journalisten het kantelpunt zo gebruikten ging ook de wetenschap het kantelpunt gebruiken als concept dat theorievorming stuurt, vanaf ongeveer 2007. Ten slotte werd de term kantelpunt, vanaf ongeveer 2011, in nieuws en media over klimaatverandering gebruikt als een conventioneel idee en uitdrukking voor een belangrijke dreigende verandering. Niet langer werd automatisch de aandacht op het metaforische gebruik van de term gericht.
De kantelpuntmetafoor heeft dus vele gezichten gekend en is nu duidelijk ingeburgerd in het lexicon van taal over klimaatverandering. Een carrière van actieve naar conventionele metafoor. Een succesvolle carrière bovendien: van hulpmiddel voor wetenschappers om klimaatproblemen uit te leggen naar onderzoeksobject in de wetenschap. Nu gebruiken niet alleen wetenschappers en journalisten, maar ook bijvoorbeeld politici de term als ze over klimaatverandering praten. Gebruik jij de metafoor van het kantelpunt als je over klimaatverandering praat?
Meer lezen over dit onderwerp? Dit is het hele artikel van Van der Hel, Hellsten en Steen: