Rechten voor de natuur: bossen, rivieren en bergen in de rechtbank?
Als je op 16 oktober 2022 het Amstelpark in Amsterdam zou inlopen, zou je naast de gebruikelijke wandelaars ook een drietal rechters, een griffier, en een paar advocaten zien, in toga en al. De advocaten aanwezig bij deze rechtszaak verdedigden geen ‘gewone’ eiser, maar een eiser in de vorm van de 6.000 bomen die om hen heen stonden. Er werd gepleit dat de rechten van de bomen geschaad waren, omdat de bomen sinds de aanleg van het park – in 1972, toen precies 50 jaar geleden – erg bedreigd worden door klimaatverandering. Deze rechtszaak was natuurlijk niet echt, maar de organisatoren kaartten ermee wel een groter probleem aan: wij mensen brengen veel schade toe aan de natuur, maar de natuur kan zich daar niet tegen verdedigen. Hoe zou het zijn als deze bomen, en andere natuurlijke fenomenen, rechten zouden hebben?
In dit artikel ga ik het concept ‘rechten voor de natuur’ uiteenzetten in drie delen. Beginnend met wat rechten voor de natuur precies inhoudt, waarna een korte geschiedenis van het idee volgt en als afsluiter een uitleg over waarom dit onderwerp nog steeds controversieel is, zelfs onder milieuactivisten.
Het idee achter ‘rechten voor de natuur’
Waarom zou je rechten geven aan de natuur? Ik heb het specifiek over het soort recht dat lijkt op mensenrechten, zoals vastgesteld in 1948 in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Het gaat dus om legal personhood, ofwel, het zijn van een rechtspersoon, en het recht op een ‘voogd’ die optreedt als verdediger. Jij en ik zijn rechtspersoon, maar een bedrijf bijvoorbeeld ook. Maar een bos, dat naast het bedrijf staat en gekapt dreigt te worden voor de uitbreiding van de parkeerplaats niet. Rechten voor de natuur gaat over het gelijkmaken van de representatie binnen het rechtssysteem zoals wij dat kennen.
Ecuador werd in 2008 het eerste land dat rechten voor de natuur opnam in de grondwet. Sindsdien zijn er vele rechtszaken geweest waarin mensen de natuur vertegenwoordigen. Ook in Nieuw-Zeeland hebben ze bepaalde rechten doorgevoerd, daar heeft de rivier Whanganui dezelfde rechten als een mens, iets waar de Māori al heel lang voor vochten, omdat zij de rivier wél al zagen als gelijk aan de mens.
Het begon met een uitspraak in de rechtbank
Oké, even een korte geschiedenisles. We gaan terug naar 1972, toen de bomen in het Amstelpark geplant werden, dat was ook het jaar van drie heel belangrijke gebeurtenissen voor natuurrechten. In Stockholm was er namelijk de allereerste internationale milieuconferentie. Tijdens deze conferentie werd gezegd dat “het beschermen van de homo sapiens” het voornaamste doel is van milieuwetten is, zonder dat er te “veel nadruk op de bescherming van andere componenten van het milieu” ligt.
Een uitspraak die dat jaar werd gedaan, was mogelijk nog revolutionairder. In Californië was een rechtszaak tussen een milieuorganisatie en een ski resort gaande: Sierra Club v. Morton. Het resort zou uitbreiden ten koste van een natuurgebied, wat de Sierra Club tegen wilde gaan. Ze wonnen de rechtszaak uiteindelijk niet, maar rechter William Douglas sprak uit dat hij vond dat ‘levenloze objecten’, zoals rivieren, het recht zouden moeten hebben om iets of iemand aan te klagen.
Deze uitspraak ligt in lijn met de derde belangrijke gebeurtenis in 1972: de publicatie van het boek Should Trees Have Standing? door Christopher Stone. In dit boek beargumenteerde hij dat ja, bomen, maar ook bergen, rivieren, zouden het recht om aan te klagen moeten hebben.
Tegenspraak en kritiek
Dit klinkt als een mooi idee, maar toch zijn er ook veel mensen die het er niet mee eens zijn. Want als een natuurlijk object iemand kan aanklagen, kan iemand dan ook het natuurlijk object aanklagen? Wanneer een rivier overstroomt en allerlei oogsten of huizen verwoest worden, moet die rivier dan een schadevergoeding betalen? Zo zei advocaat John Naff:
How can I rest beneath a tree
J. Naff
If it may soon be suing me?
Bovendien zijn rechtszaken heel duur en wie gaat dat betalen voor een bos? Wordt opkomen voor de natuur dan niet iets voor de elite? Voor sommige mensen zijn rechten juist niet progressief en urgent genoeg. Er moet nú actie komen om de biodiversiteit crisis tegen te gaan, en zelfs terug te draaien, en we redden dat niet met een paar rechtszaken. Anderen zeggen weer dat het onjuist is om de natuur in óns systeem te betrekken. Ze vinden legal personhood te antropocentrisch, te veel uitgaande van de mens.
Al met al, veel om over na te denken en uit te diepen – waar we in Nederland dus ook al druk mee bezig zijn. Zou bijvoorbeeld de Waddenzee rechten kunnen krijgen om beschermd te worden tegen gasboringen?
Uiteindelijk gaat ‘rechten voor de natuur’ over het gelijk maken van de representatie van natuur in onze rechtssystemen. Het is een onderwerp dat bekendheid kreeg door de conferentie in Stockholm, de uitspraak van Douglas en het boek van Stone. Ondanks eventuele tegenargumenten, staan rechten voor de natuur in veel landen op de agenda, of, zoals in Ecuador, zelfs al in de grondwet.
De speculatieve rechtszaak van 16 oktober 2022 in het Amstelpark werd gewonnen door de bomen, dat was vooraf afgesproken, maar wie weet zijn de Waddenzee, de Veluwe of zelfs de Maas over een paar jaar hun eigen rechtspersoon.
Meer weten hoe onze samenleving zich verhoudt tot de natuur?